Een tegenwicht voor uitsluiting

Tegelijkertijd krijgt op straat ook een gedeeld sociaal leven vorm dat karakter geeft aan de stad. Jongeren die opgroeien in kleine appartementen en geen geld hebben voor horeca-bezoek of hobby, ervaren bij elkaar op straat vaak een warm familiegevoel (Whyte, 1993). Het informele leven op straat biedt jongeren bovendien een gevoel van vrijheid dat ze thuis, op werk of op school vaak niet ervaren. Veel jongeren zien hun wijk als thuisbasis en hun postcode als familiewapen. Ze transformeren de straat van een generieke tussenruimte naar een wereld waar ze kunnen experimenteren met hun identiteit, cultuur en sociaal-politieke bewustzijn (Kaulingfreks, 2017). Terwijl straatcultuur sommigen angst inboezemt, voelen veel jongeren zich er bij thuis, omdat de straat ook het terrein is van vernieuwing. Hier ontwikkelen ze nieuwe straattaal, kledingstijlen en muziekgenres.

Al in de jaren vijftig beschreef de socioloog William Foot Whyte hoe gangs onderdeel uitmaken van een street corner society met een eigen sociale hiërarchie, regels en omgangsvormen (Whyte, 1993). Socioloog Albert Cohen beschreef hoe jongens uit de arbeidersklasse een eigen subcultuur ontwikkelen om zich te onderscheiden van de mainstream cultuur waarvan zij zich vervreemd voelen (Cohen, 1955). Mainstream verwachtingspatronen worden omgedraaid, waardoor het bijvoorbeeld ‘stoer’ is om je school niet af te maken, en criminele activiteiten worden gezien als een legitieme compensatie voor slechtere kansen op de arbeidsmarkt.

In Europees onderzoek werden subculturen vanaf de jaren zestig gezien als verzet van de ‘lagere’ milieus tegen de oneerlijke verdeling van welvaart (Hebdige, 1979; Hall & Jefferson, 1975; Cohen, 2011). In Amerikaanse studies kwam er vanaf de jaren negentig ook oog voor de invloed van racisme (Anderson, 1999; Bourgois, 1996; Ross et al., 2020). Stedelijke segregatie langs raciale lijnen en politiediscriminatie leidden er in de Verenigde Staten al langer toe dat jongeren van kleur zich in hun bewegingsvrijheid ingeperkt voelden, wat leidde tot meer sociale controle binnen de wijk en territoriale rivaliteit tussen wijken (Wacquant, 2007). Ook in Europa waren het vanaf eind jaren zeventig veelal jongeren van kleur en jongeren met een migratieachtergrond die zich als tweederangs burgers behandeld voelden. Tegelijkertijd putten zij trots uit hun identificatie met de wijken waarin ze opgroeiden (Gilroy, 1981; Lapeyronnie, 2008; Back, 2017).

Veel onderzoekers hebben de neiging om elementen van de straatcultuur uit te vergroten die passen bij de stereotype, geracialiseerde beeldvorming van vermeende sociale misstanden in gangs of ghettos, ten koste van het veel complexere perspectief van inwoners zelf (Kelley, 2004). Wanneer onderzoekers of sociale professionals een mainstream middenklasse-cultuur als standaard beschouwen, kan de manier van leven van mensen in achtergestelde wijken makkelijk worden weggezet als schadelijk, gevaarlijk of primitief. Dit kan een uitsluitend en dehumaniserend effect hebben op de inwoners van deze wijken. Voor professionals in het sociaal domein is het daarom belangrijk om met een open blik te kijken naar de culturele praktijken, normen en waarden van bewoners die zich identificeren met straatcultuur. Begrip van de maatschappelijke machtsverhoudingen waarbinnen straatcultuur ontstaat en inzicht in de sociale meerwaarde van straatcultuur voor deze jongeren, dragen bij aan respectvolle en effectieve ondersteuning.

In Nederland deed criminoloog Jan-Dirk de Jong etnografisch onderzoek (2007) naar een groep Nederlands-Marokkaanse jongens in Amsterdam Nieuw-West. In het publieke debat werd vaak de nadruk gelegd op de etnische achtergrond van Marokkaans-Nederlandse jongeren als verklaring voor overlastgevend groepsgedrag. De Jong liet zien dat deze groepsdynamische processen eerder voortkomen uit een algemene menselijke behoefte aan herkenning en erkenning. Hun collectieve identiteit biedt een tegenwicht tegen stigmatisering en uitsluiting. Ook socioloog Iliass El-Hadioui onderschrijft het belang van processen van identiteitsvorming. Jongeren met een migratieachtergrond worden volgens hem in toenemende mate gesocialiseerd in domeinen die niet op elkaar aansluiten: een traditionele thuiscultuur waarin zorg voor je familie voorop staat, een masculiene straatcultuur waarin impulsief en fysiek macho gedrag en straattaal een verbindende factor vormen en een feminiene schoolcultuur, waarin het bespreekbaar maken van opvattingen en emoties centraal staat (El Hadioui, 2011).

Maar ook binnen de straatcultuur kunnen ongelijke machtsverhoudingen gereproduceerd worden. Bourgois schetste in zijn werk bijvoorbeeld een beeld van een zeer masculiene cultuur, waarin vrouwen vaak als lustobject worden gezien en een ondergeschikte positie innemen, en waarin stoer gedrag wordt beloond (Bourgois, 1996). Met de opkomst van de gangsterrap in de jaren negentig werd het beeld van een materialistische, vrouwonvriendelijke machocultuur waarin geweld wordt verheerlijkt, verder versterkt. Ilan gebruikt een toe- en afnemende schaal voor geweld en criminaliteit (2015). Aan de ene kant van de schaal bevindt zich de meerderheid van de jongeren die zich identificeert met straatcultuur, gewelddadig gedrag niet acceptabel vindt en van hoodies, sneakers en hiphopmuziek houdt. Aan de andere kant van de schaal bevinden zich de jongeren die hun geld verdienen met criminaliteit op straat. In plaats van jongemannen in een gemarginaliseerde context als dader weg te zetten, is het belangrijk om samen met hen na te gaan waar dominante waarden rondom macho mannelijkheid vandaan komen (Harrington, 2021).

Volgens criminologen Robbie Roks en Jeroen van de Broek vormt geweld weliswaar een kenmerkend element het drillrap-genre, maar blijft dit doorgaans beperkt tot symbolische communicatie in de muziek en beeldvorming op sociale media (Roks & Van den Broek, 2020). Verwijzingen naar criminaliteit en een gevaarlijke reputatie worden bewust uitvergroot om zoveel mogelijk aandacht te genereren op sociale media. Wel kunnen gewelddadige performances verband houden met écht geweld, bijvoorbeeld wanneer de dreigementen in nummers gelinkt zijn aan gewelddadige ruzies tussen rivaliserende straatgroepen.

Voor een genuanceerd beeld van straatcultuur is het belangrijk om ook het emancipatoire potentieel van straatcultuur te erkennen. Hoe ongepolijst en rebels ook, voor veel jongeren vormt straatcultuur een bron van inspiratie, trots en empowerment. Niet alleen op cultureel gebied, maar ook op politiek gebied is de straat een vruchtbare voedingsbodem voor verandering en vernieuwing. De strijd om erkenning van gemarginaliseerde of gestigmatiseerde groepen speelt zich van oudsher af op straat, in de stedelijke publieke ruimte.

Recente sociale bewegingen van Black Lives Matter tot de Woonstrijd laten zien dat groepen die zich niet gerepresenteerd of beschermd voelen door de overheid, nog steeds de straat op gaan om te pleiten voor gelijkwaardigheid. De avondklokrellen die in 2021 plaatsvonden in verschillende steden door heel Nederland, leken voor jongeren soms de enige mogelijkheid om hun frustraties te uiten over hun gebrek aan invloed op beleidsbeslissingen. Zulke openbare ordeverstoringen hebben ook een straatpolitieke betekenis.

‘Do you hear me, do you feel me? We gon’ be alright,’ rapt hiphoplegende Kendrick Lamar in het nummer Alright, dat vaak te horen was tijdens recente Black Lives Matter-protesten, maar ook onderdeel uitmaakte van de hypercommerciële Super Bowl halftime show van 2022. Jongeren die de strijd aangaan met uitdagende levensomstandigheden herkennen zich in de hoopvolle boodschap van dit nummer. Lamar staat in een lange traditie van artiesten die laten zien dat de straat niet alleen een voedingsbodem is voor deviant of destructief gedrag, maar ook voor solidariteit, vindingrijkheid en doorzettingsvermogen. Als we de straat vanuit jeugdig perspectief bekijken, valt op dat de routes die jongeren uitstippelen om hun eigen levenspad te vinden, vaak langs de straten van de grote stad voeren.

Femke Kaulingfreks is lector Jeugd en Samenleving aan Hogeschool Inholland. Ze onderzoekt hoe jongeren met een diverse achtergrond in een grootstedelijke context goed en gelijkwaardig kunnen opgroeien.